Hirurotatik nor hasi zen lehenengo literaturarekin jolasean?
Xabier Etxeberria: Hirurok eskolan hasi ginen idazten, irakasleek agindutako idazlanak eginez. Baina hirurok txikitatik izan gara irakurzaleak. Nik beti esan izan dut idazle gehienok lehendabizi irakurzale egiten garela; gu hala ginen, eta hala izaten jarraitzen dugu. Hori bai, bere kasa idazten hasi zen lehena Martin izan zela esango nuke.
Martin Etxeberria: Nik ez dut bereziki argi hirurotatik nor hasi zen lehenen. Prozesu natural bat izan zen. Ondo sentiarazten zaitu idazteak, eta horretan hasten zara etxean. Etxetik kanporako saltoa, agian, Xabierrek eman zuen lehendabizi.
Aitziber Etxeberria: Nik uste dut lan bat argitaratzen lehena Xabier izan zela. Bestela, umetan, hiruroi gustatzen zitzaigun idaztea, eta aukera genuen Salbatore Mitxelena edo Lizardi sarietan parte hartzeko; hirurok aurkeztu izan gara lehiaketa horietara. Gure artean urte gutxiren aldea dugu, eta, beraz, ez dut oso argi nor izan zen idazten hasi zen lehena.
Nolakoa izan zen horrelako familia giroan haztea? Zuen artean literaturaz hitz egiten zenuten edo beste gai batzuk lantzen ziren etxean?
X.E.: Beste edozein familiatan bezala, futbolari edo ikastolari buruz hitz egiten genuen. Ez pentsa Baudelaireren edo Bernardo Atxagaren azken liburuari buruzko kritikak egiten genituenik.
M.E.: Egia esan, gure aita ere oso irakurzalea zen; liburuak ere argitaratu zituen. Ez genuen literaturari buruz hitz egiten etxean, baina bai, orokorrean, kulturari buruz. Liburu bat asko gustatzen zitzaigunean, horretaz hitz egiten genuen.
X.E.: Idazten hasi ginenean, asko irakurtzen genituen alegiazko liburuak; trilogiak, esaterako. Tolkien idazlearen liburuak nahiz Minotauro argitaletxeak kaleratzen zituen lanak biltzen genituen. Gero gure lagunen artean partekatzen genituen horiek.
A.E.: Liburu bat asko gustatuz gero, geure artean pasatzen genuen. Umetan, pagarekin, goxokiak ez ezik, liburuak ere erosten genituen. Naturalki bizi izan dugun zerbait da irakurzaletasuna; txikitatik izan dugu joera hori. Txikitan ez genuen horri buruz hitz egiten, ordea; istorioak asmatzen genituen eta jolasteko modu bat zen guretzat.
Jolas moduan hasi zen zerbait, zuen lanbide bilakatu da; izan ere, hirurok argitaratu dituzue liburuak. Nolakoa izan da bakoitzarentzat gustuko gai edo estilo jakin bat aurkitzeko prozesua?
M.E.: Poesiak hasieratik piztu zuen nigan arreta, eta poesia liburuak argitaratu ditut nagusiki. Baina horrekin batera, beste era bateko generoak ere landu ditut, besteak beste, helduentzako nahiz gazteentzako eleberriak, komikiak eta gidoiak. Poesia barnean sentitzen dudan zerbait berezia da. Hori horrela, ez dut uste genero zehatz batera mugatzeko joera izan dudanik.
A.E.: Nik, oro har, helduentzako idazten dut. Gaiari dagokionez, nire munduan arreta pizten didan zerbaiti eutsi eta horretatik tiraka osatzen dut istorioa. Idatzi ditudan liburuek gai ezberdinak dituzte oinarrian; unean izan ditudan interesen arabera idatzi izan dut. Egia esan, hori egin ahal izateko zortea izan dut. Azken finean, inguruan gertatzen diren gauzak zure barnean sartzen dira, eta istorioa sortzen joaten da.
X.E.: Esan duzu profesionalak garela, baina Martin eta biok oraintxe hasi gara idaztetik bizitzen. Euskaraz aritzen den jende gehiena bezala, idaztea afizioa izaten da lehendabizi; ofizioa jende gutxirentzat da. Hertzainak taldearen kantuak dioen bezala: "Euskadin rock-and-rollak ez du inoiz dirurik emanen... Inon baino alaiagoa izanen da". Idaztetik bizitzeko behar edo presio hori eduki gabe, nahi duzunari buruz idazten duzu. Hori bai, horretatik bizitzeko saiakera egiten baldin baduzu, ez duzu zuk nahi duzuna soilik idatziko. Guk gidoiak idazten ditugu, eta agian, proposatzen dugun gaia ez da gustukoena izaten batzuetan.
Aitziber, esan duzu ez duzula gai zehatzik jorratzen, baina zure eleberriek eduki historikoa dute, eta horrek lanketa sakona eskatzen du. Zer izan zen aurrena: idazketarako grina edo historiarekiko interesa?
A.E.: Historia izugarri gustatzen zait. Historiari buruzko berriek interesa pizten dute nigan. Albistea irakurri ostean, nire barnean geratzen da, eta bidea egiten joaten da. Idatzi ditudan lan historikoenak, 31 bayonetas eta Nómada, ideia txiki batetik sortu ziren. Gaiaren inguruan ikertzen hasi nintzen, informazioa lortzeko asmoz. Informazioa eskuratu ostean, pertsonaiak pentsatu nituen, eta erabaki nuen lortutako datu guztietatik zer sar zitekeen kontakizunean. Girotzea ere oso garrantzitsua da; izan ere, beste garai batean gertatutakoak dira kontakizunak, eta irakurlea kokatzea garrantzitsua izaten da. Nire kasuan, historiatik sortzen da istorioa.
Idazlea ez ezik, botikaria zara. Kanpotik ikusita, farmaziak eta literaturak ez dute antzekotasun handirik. Zer lotura egiten duzu bien artean?
A.E.: Niretzako osagarriak dira. Zientziatik joaten bazara, gure DNA helize bat da, eta bi alde ditu: bi alde horiek lotuta daude eta ezin dira banatu. Hor dago guztiaren oinarria. Nik horrela sentitzen dut: alde batetik letretarako joera dut, eta bestetik, mundu zientifikoaren inguruko interesa. Ez zait iruditzen, inondik inora, aurkariak direnik, osagarriak baizik.
Xabierrekin eta Martinekin alderatuz gero, gutxiago ateratzen zara komunikabideetan. Erosotasunagatik, agian?
A.E.: Egia esan, pertsona lotsatia naiz ni. Aurreneko eleberria idatzi nuenean, lotsarazi egiten ninduen jendeak lana nirea zela jakiteak. Garai hartan farmazian egiten nuen lan, eta jendeak zera esaten zidan: "Ez nekien liburua kaleratu zenuenik!". Bertigoa ere sentitu nuen. Hedabideetan oreka bilatu behar da: apur bat atera behar zara noizbehinka, bestela ez zaitu inork ezagutuko, baina gehiegi ateratzeak estutu egin zaitzake.
Zuei, Xabier eta Martin, gustatzen al zaizue hedabideetan agertzea?
X.E.: Ez. Gertatzen dena da bikiak izanda, exotikoa... Tira, exotikoak ez gara, baina deigarria izan daiteke idazleak eta bikiak izatea, bai. Gu apur bat lotsagabeak izan gara, eta ez dugu beldurrik.
M.E.: Dena dela, ez dut alboan kamera batekin bizi garen sentipenik. Ez dut nire burua mediatikotzat. Bider bi garenez, oihartzuna zabaldu egiten da, baina ez gara hedabideetan ateratzeko ahaleginetan ibiltzen.
Kanpotik berdinak izan arren, idazterakoan ezberdinak zarete. Martin, zuk, poesia lantzen duzu, eta zuk, Xabier, eleberria. Dena den, lan asko egin eta kaleratu dituzue batera. Nolakoa da liburu bat bi pertsonaren artean idaztea?
M.E.: Artxipelagoa komikia, esaterako, lau pertsonaren artean egin genuen. Xabier eta ni ginen gidoilariak, eta gurekin aritu ziren marrazkilaria eta komikiari kolorea eman zion pertsona. Jende askok parte hartzen du azken emaitzera iristerako, beraz. Badirudi literatur sorkuntzaren kasuan jendeak honako irudipen hau duela: idazlea marfilezko dorre batean irudikatzen du, leihotik begira, eta tximistak jo bezain laster, inspirazioa iristen zaio. Literatur lana, baina, askoz ere artisauagoa da.
Ipuinak edo gidoiak idazten ditugunean, aurretiazko lan asko egiten dugu; batzuetan bi urte iraun ditzake prozesuak. Aurreneko urtea pentsatzen igarotzen dugu, ideiak egituratzen eta tramak idazten. Errazena idaztea da: idatzi, zuzendu, besteari pasatu, zuzendu. Bakarka idazterakoan, ondo dago aurretiazko lanketa egitea, baina biren artean egin behar denean beharrezkoa da. Prozesu natural bat garatzen da, eta traba bakarra zera da: gauza berbera idatzi nahi behar dugula.
X.E.: Ez dakit bertso eskolaren eraginagatik edo zergatik den, baina bukaera pentsatuta hasten gara lanean. Bukaera lotu arte ez gara hasten idazten. Dena oso ondo pentsatzen dugu; atal bakoitzean zer gertatuko den edo nor agertuko den, hain zuzen. Bakarka idatzi izan dudanean ere horrela egin izan dut; bukaera pentsatu eta hortik abiatuta, eskema egiten dut.
Batera lan egiterakoan, izan al duzue eztabaidarik edo desadostasunik?
X.E.: Beti ditugu eztabaidak.
M.E.: Burugogor samarrak gara, baina ez dugu haserrerik izan.
X.E.: Topikoa da, baina egia ere bai: talde lanetik ateratzen diren ideiek aberastu egiten dute. Batzuetan izan dezakezu ideia bat eta munduko onena dela pentsatu, baina, gero, taldekide batek beste ideia bat proposatzen du, eta agian harena hobea iruditzen zaizu. Umiltasuna zer den ikasten da taldeko lanetan. Batzuetan besteen ideiek hobeto funtzionatzen dute, eta apaltasunez jokatu behar duzu hori onartzeko. Gu ohituta gaude lan egiteko modu horretara.
M.E.: Elkarri pentsatzen duguna esateko konfiantza osoa dugu.
Aitziber, zuk zeure kasa idazten duzu. Nolakoa izan ohi da prozesua?
A.E.: Niri, adibidez, ezinezkoa zait hain egituratuta idaztea. Barruan dudan istorioa idatzi ahala joaten da sortzen. Ideia orokorra eta pertsonaiak buruan izan ditzaket, baina ez dira egoten egituratuta, eta, gainera, idatzi ahala, ideia berriak sortzen zaizkit. Gertatu izan zait ideia orokorretik asko okertu arren, idazten gustura aritu eta bide hori jarraitu izana.
Irakurtzen al dituzue batak bestearen lanak? Kritikoak al zarete bata bestearekin?
A.E.: Bai, irakurtzen ditugu. Eskertu egiten da kritikoa izatea; aberasgarria eta lagungarria da. Idazten duzunean, buruan daukazuna irudikatzen duzu, baina ez dakizu ideiak nola adierazi dituzun, beste pertsona batek irakurtzen duenera arte. "Hau ez dut ulertu" edo "hau ez nuke horrela idatziko", esaten dizute, adibidez. Niretzat oso baliozkoak eta lagungarriak dira kritikak.
M.E.: Kuadrillan badugu beste idazle bat, eta hark ere pasatu izan dizkigu bere lanak irakurtzeko. Guk ez dugu gure lana 50 pertsonaren artean zabaltzen, baina bai gure artean, ekarpenak beti direlako beharrezkoak.
Pentsatu al duzue hiruron artean zerbait egitea? Edo, agian, zuen arteko lanerako konbinazioak aldatzea?
X.E.: Beste proiektu batzuetan sartuta gaude orain hirurok, eta etorkizunera begira ere, proiektu gehiago ditugu eskuen artean. Beraz, horiek patxadaz bukatu ostean pentsatu beharko genuke horretan.
Zuen aitak idazteko joera zuela eta liburuak argitaratu zituela aipatu duzue. Nolako eragina izan zuen hark zuetako bakoitzarengan?
M.E.: Aitak eragin handia izan zuen nigan. Gure amak ere, nahiz eta ez idatzi, istorio asko kontatzen ditu, eta hizkuntza handiko emakumea da. Baina idatzizkoaren kulturan edo liburuen zaletasunean eragin handia izan du aitak. Izan ere, irakurzaletasuna asko bultzatu zuen hark, eta idazten hasi ginenean asko animatu gintuen. Bizitzako alderdi askotan eragin du gugan, baina horretan eredu izan zen.
A.E.: Ipuinak asko ikertu zituen, eta hain zuzen, horri buruz idatzi zuen liburu bat; ipuinen magiaz eta kultur transmisioari buruz. Kulturarekiko maitasuna izatea zer den irakatsi zigun; berak bizi zuen zerbait zen eta guri hori biziarazi zigun.
X.E.: Martin eta biok idatzi genuen lehen libruruan, Itxoidazu Cafe de Passy-n, bere alter egoa azaltzen da. Aitaren omenez egin genuen.
Hainbeste idazleren artean, esan duzue zuen amak ere asko eragin zuela. Nolako rola du familian?
X.E.: Amak oso ondo kontatzen ditu istorioak eta hizlari ona da. Aita ez zen hizketan hain iaioa, baina herri kulturaren aberastasuna amarengandik jaso dugu. Garai bateko emakumeek beren buruari garrantzia kentzeko joera dute, baina niretzat inspirazioa da ama.
A.E.: Indar handia du, eta bizitasun handikoa da. Asko borrokatu du, eta guri irakatsi digu amets bat duzunean horren alde borrokatu behar duzula. Niretzako ere eredua da.
X.E.: Nahiko nuke 80 urterekin bere sasoia eduki!
Filmetan, askotan, idazleak beren gelan giltzapean erakusten dira, liburuz inguratuta eta iluntzera arte lanean. Ideia bat esku artean duzuenean, gauza guztietatik bakartzen zarete ala ordutegi finko batekin egiten duzue lan?
M.E.: Horren guztiz aurkakoa naiz. Eskuz idazten dut, eta horrek prozesua luzatu egin dezake, idatzitakoa gero ordenagailura pasatu behar izaten dudalako. Dena den, gustuko dut etxetik atera eta tabernetara edo kafetegietara joatea. Eguraldiak baimentzen badu, gainera, etxeko balkoian ere idazten dut. Ez dut gustuko gela itxi batean idaztea; izan ere, bakarrik baldin banago, azkar despista naiteke. Jendez inguratuta nagoenean, aldiz, ez diet kasurik egiten; horrek isolatzen laguntzen dit.
X.E.: Nik nahiago dut ordenagailuan idatzi. Orain, estudio bat dugu, Ulu media, eta han egiten dut lan. Garai batean, idazteko afizioa beste lan batzuekin uztartu behar izaten genuen, eta, ondorioz, gauez asko idatzi izan dugu. Orain, gauean, etxera iritsi eta afaldu ostean, ez dut ezertarako kemenik izaten. Ez naiz idazteko gai izaten. Nahiago dut goizean goiz jaiki eta idaztea.
A.E.: Nik ere ordenagailuz idazten dut. Etxean idazten dut normalean, eta ez dut nire munduan sartzeko arazorik izaten. Gainera, telebista piztuta egoteak edo jendea alboan izateak ez dit molestatzen, eta, ondorioz, idazteko ez dut niretzako soilik den gela bat behar. Izan ere, inguruko soinuak ez dit idaztea eragozten. Alaba txikia zenean, ordenagailua eramaten nuen parkera edo kafetegira, hura lokartu ondoren idatzi ahal izateko; aprobetxatu egin behar izaten nituen momentu haiek.
Aipatu duzue pentsatu izan duzuela hiruron artean proiekturen bat egitea. Zer egiten sentituko zinatekete hirurok eroso?
X.E.: Gai askotan sentituko ginateke eroso. Adibidez, gustura idatziko nuke alegiazko eleberri bat, edo zientzia fikziozko bat, bestela. Historia ere gustuko dugu.
M.E.: Ez zait bururatzen hiruron artean landuko ez genukeen gairik. Hasieran nuen ikuspuntua bestelakoa zen, baina orain edozein gairi buruz idatziko nuke, hiruroi interesatzen baldin bazaigu. Beraz, istorio edo trama bat sortzeko adina mami duen gai bat aukeratuko nuke. Ez dut garai batean elkarrekin idazten hasi ginenari buruzko spoiler-ik egingo, baina kutsu historikoa edo abenturazkoa zuen.
Zer aholku emango zeniokete idazten hasi nahi duen pertsona bati?
X.E.: Bere buruaren zalerik handiena izateko esango nioke, baina, era berean, bere buruaren kritiko zorrotzena izateko ere bai. Bakarkako lana izaten da askotan, eta iruzurtiaren sindromea izan dezakezu: "Benetan balio al dut?". Momentu horietan, zure burua maitatu eta benetan balio duzula konbentzitu behar duzu; hori bai, kritikoa izateari utzi gabe eta hobetu behar diren gauzak landuz. Bien arteko oreka bilatu behar da.
M.E.: Animatzeko esango nioke, ez izateko beldurrik. Ez dago presiorik, zorionez edo zoriotxarrez. Euskal literaturan proposamen freskoak eta berritzaileak behar dira. Beldurrik gabe bere buruan sinesteko eta aurrera egiteko esango nioke. Ez pentsatu gauzak gehiegi: "Idazlea naiz ala ez? Horrela idazten da ala ez?". Hasi idazten!
A.E.: Nik ere animatu egingo nuke. Gustuko duen zerbait bada, horretan jardun eta disfruta dezala. Eta ate bat itxi arren, ez eman amore; lehenengo argitalpena ateratzen ez bada, ez utzi horrek motibazioa galarazten. Pertseberantzia behar da idazkuntzarako.
Lehen aipatu duzue ez dela erraza lanbidez idazlea izatea, eta are gutxiago euskaraz idazten duzunean. Nola ikusten duzue euskal literaturaren gaur egungo egoera?
X.E.: Aurrekoan, argitaletxe batekoekin hitz egiten ari nintzela, harrituta geratu nintzen eman zuten datu batekin. Pandemiaren ostean, salmentetan beherakada izan arren, bat-bateko gorakada izan da gaztelerazko liburuetan, baina, aldiz, ez euskarazko liburuetan. Gazteek ez dutela irakurtzen topiko bat izan arren, gaztelerazko salmenten igoera 15 eta 35 urte bitarteko gazteengatik gertatu da. Genero jakin batzuk irakurtzen dituzte; besteak beste, maitasun eta krimen liburuak. Agian, behar dena da liburu mota horiek euskaraz idaztea eta euskarara itzultzea. Egia da, gerra garaian, militantziaz irakurtzen zela euskaraz, baina gaur egun gustuko duzulako irakurtzen duzu.
M.E.: Duela urte batzuk, Durangoko Azokan Literatura komertzialaren aurka zioen kartel bat ikusi nuen. Flipatuta geratu nintzen. Euskara noizbait komertziala bihurtzen bada, orduan egingo dugu aurka, bai. Baina gaur ez da komertziala izatera iristen. Ez nuke esango euskal literaturan merkatuari begira idazten denik. Alaitasun edo umore pixka bat behar da; izan ere, iruditzen zait batzuetan oso serioak garela euskal literaturan. Badakit denok oso "intelektualak" eta "sakonak" garela, baina, agian, beste zerbait behar dugu.
A.E.: Nik ere horrela pentsatzen dut. Azken finean, oso mundu txikia da, eta muga asko ditugu. Entzun egin behar da irakurleak zer irakurri nahi duen. Hori da klabea. Zuk nahi duzuna idatz dezakezu, baina, agian, ez da salduko. Oreka mantendu behar da; kontuan izan behar da irakurleek euskaraz zer irakurri nahiko luketen.
Ba al duzue proiekturik esku artean?
A.E.: Liburu bat argitaratzeko prozesuaren azken fasean nago. Eleberri bat da, eta laster argitaratuko dut; azken zuzenketekin gabiltza. Niretzako jauzi bat izan da; izan ere, zientzia fikziozkoa da lana. Horrelako lan bat egiten dudan lehendabiziko aldia da, eta gustura geratu naiz, baina irakurlearen esku uzten dut. Reset izena du, eta Erein argitaletxeak argitaratuko du.
X.E.: Guk irakurri dugu, eta flipatuta geratu nintzen istorioarekin. Pelikula bat egiteko modukoa da. Iruditzen zait jendeari gustatuko zaiola eta harrituta geratuko dela.
M.E.: Aitziber, agian, ez da egongo honekin ados, baina orain arte idatzi duen lanik onena da. Niri, behintzat, horixe gustatu zait gehien.
Gu, azkenaldian, gidoigintzan gabiltza, eta 2025ean hiru bat proiektu egingo ditugu. Oraintsu osatu dugu proiektu bat, gazteentzako liburu baterako. Zertxobait idatzita dago, eta asmoa da aurten amaitzea. Poemak osatzen ere aritu naiz, baina ez dut uste aurten argitaratuko ditudanik; beharbada, datorren urterako utziko dut.
X.E.: Nik bi komiki argitaratuko ditut aurten. Horietako bat Martinekin batera idatzi dut, eta udazkenean argitaratuko dugu. Medium izena du, eta gazteei zuzendutako misteriozko komikia da. Tengo que matar a Super Mario, aldiz, bakarrik idatzi dut, eta marrazkiak Maria Gargot kataluniarrak egin ditu. Gaztelaniaz argitaratuko da lan hori, oraingoz.