Estatu terrorismoa egin zuen GALek duela lau hamarkada hasi zuen ETAren aurkako jarduna, eta haren aurreneko biktimak izan ziren Joxean Lasa, Joxi Zabala zein Ramon Oñederra Kattu. 40 urte geroago, GALen jardunaren ardura gorenek argitu gabe jarraitzen dute, eta orduko "dramaren" mina barruan daramate senideek. "Iluntasuna". Hitz hori darabilte Lasaren arreba Rosario Lasak (Tolosa, Gipuzkoa, 1955) eta Katturen arreba Arantxa Oñederrak (Azkoitia, 1956) garai hartz hitz egiterakoan.
Belaunaldi berekoak ziren Joxean Lasa eta Ramon Oñederra, eta biek ala biek, gazte zirela jo zuten sasira. Zer kezka zituzten?
Arantxa Oñederra: Gure anaia betitik izan zen ezinegon handikoa. Oso bizia eta lagunartekoa zen; herrian oso ezaguna. Oso garaiz hasi zen politika kontuetan interesatzen. Etxean konturatzen ginen zertan zebilen. Eta 19 urterekin ihes egin zuen Iparraldera; 79ko apirila-edo zen. Harrezkero, dezente denbora egon ginen bere berririk izan gabe, eta halako batean hasi zen etxera deitzen. Guardia Zibila ere behin etorri zen etxera, anaia soldaduskara joateko udaletxeko deialdira ez zelako agertu. Ez genuela bere berririk esan genien, baina ez genuela uste soldaduska egiteko asmoa zuenik.
Rosario Lasa: Joxean oso bestelako pertsona zela esango nuke. Oso isila zen, ez zuen inoiz adierazi politikarekiko kezkarik. Oso umoretsua zen, patxada handikoa, arraunlaria... Bere lekuan zegoen pertsona zen. Horregatik, gogoratzen naiz alde egin zuenean etxean gaztaina jana genuela, eta senideak elkartu ginenean gurasoek esan ziguten Joxe Antonio bestaldera joan zela. “Baina, nola?”, galdetu genuen. Sorpresa izan zen. Kezka eta pena handia hartu genuen. Isilik igaro genuen gaztaina jan hura. Ihes egin eta astebetera edo, guardia zibilak etxea miatzera etorri ziren. Etxean orduan gurasoekin zeuden senideak atxilotuta eraman zituzten, eta preso izan zituzten. Familia osoa zigortu gintuzten, etxekoak errudun ginela bizi izan genuen. 1981eko azaroan egin zuten ihes, 18 urterekin, eta ondorengo egunak oso gogorrak izan ziren etxean.
Familiak nola mantentzen zuen harremana beraiekin?
R.L.: Hasieran, denbora batez harremanik izan gabe egon ginen. Gerora, astero joaten ginen Baionara. Senide asko gara, eta beraz, txandaka joaten ginen anaia bisitatzera. Eguna pasatzen genuen berarekin.
Hilketaren eta bahiketaren azken hilabeteetan, zerbait berezirik sumatu al zenuten?
Oñederra: "Lasa eta Zabala desagertu zirenean, Ramonek esan zuen: 'Hurrengoa ni naiz'"
R.L.: Gogoratzen naiz Joxeanek komentatzen zuela polizia asko zebilela inguruan, baina nik behintzat ez nuen antzematen giro desberdina zegoenik. Oso hasieran harrapatu zituen [GALek], eta ez dakit zenbateraino ziren jakitun gertatzen zenaz. Guk, behintzat, ez genion garrantzia handiegirik eman esaten zuen horri.
A.O.: Uste dut beraiek sumatzen zutela zerbait geratzen zela. Lasa eta Zabala desagertu zirenean, Ramonek esan zigun: "Hurrengoa ni naiz".
Rosario, zure anaia 1983ko urriaren 15ean bahitu zuten Joxi Zabalarekin batera.
R.L.: Larunbatetik igandera arteko gauean bahitu zituzten. Egun hartan nire anai-arrebak ziren Joxeanekin eguna igarotzera joanak. Guk ume txikiak genituen orduan, eta eguna igarota etxera itzultzen ginen, baina gure kasuan ez bezala haiek afal ondorena arte geratzen ziren anaiarekin, etxera itzuli aurretik. Egun hartan ere gauez itzuli ziren etxera eta pentsatzen dugu elkar agurtu ondoren berehala gertatuko zela bahiketa.
Torturatu eta tiroz hil zituzten Alacanten (Herrialde Katalanak), baina familiak ez zuen haien aztarnarik izan 1995era arte. Urte askotako auzia izan zen.
R.L.: Senideak falta izan zireneko aurreneko garai hura oso-oso gogorra izan zen. Notiziak ematen zituzten: hil egin zituztela, ez dakit non bota zituztela... Gorpuak non aurki genitzakeen ere esaten ziguten, eta gu haien bila ibiltzen ginen, orduko beste hainbat errefuxiaturekin batera, tartean Kattu bera ere bai. Auzoko jendea biltzen ginen, Kayetenean gosaltzen genuen, eta haien bila jotzen genuen gero. Eta zer diren gauzak, gero jakin genuen, bien bitartean Donostian zituztela torturapean. Eta gu hara joan, eta beraien bila ibilian...
Zenbat denboran jardun zenuten beraien bila?
R.L.: Behin baino gehiagotan. Egun baten esaten ziguten Ibardinen zeudela, bestean, ez dakit non... Horrela ibili ginen behin baino gehiagotan. Oso gogorra izan zen, eta desagertuta zeuden garai hartan, erakundeen batere babesik ez genuen izan. Alderantziz: familia osoa zigortuta sentitu ginen. Eskerrak herriaren eta gizartearen babesa sentitu genuela, horrek asko lagundu baitzigun. Uste dut amari berari ere asko lagundu ziola elkartasun hori ikusteak.
Nola bizi izan zenuten hamabi urteko desagerpena?
Lasa: "Gorpuak agertu zirenean, inoiz ez genuen pentsatuko gauzak horrela izan zitezkeenik"
R.L.: Norbait desagertuta dagoenean, beti dago hura bizirik egon daitekeen zalantza. Halakoetan, inoiz norbaiti anaiaren antza hartzen diozu, eta "hara!", esaten duzu. Izan ere, gogorra da oso zer gertatu zaion ez jakitea. Gure kasuan, inoiz esan ziguten beharbada putekin joanak izango zirela. Familiari tratu txarra eman ziguten, oso gaizki sentitu ginen. Gero, gorpuak agertu zirenean, inoiz ez genuen pentsatuko, gure imajinaziorik txarrenean ere, gauzak horrela izan zaitezkeenik; txarrena pentsatuta ere, ez zitzaigun halakorik burutik pasatu. Hala eta guztiz ere, gorpuak aurkitzeak lagundu egin zigun onartzen. Gorpuak ekarri zituztenean ere, ordea, Hondarribian [Gipuzkoa] jaso genuen tratua, kanposantukoa... Erakundeek gaizki tratatu gintuzten. Oso gogorra izan zen, eramateko oso zaila.
Arantxa, zure anaiaren hilketa oso bestelakoa izan zen. 1983ko abenduaren 19an, GALeko mertzenario talde batek tiroz hil zuen Kattu, lan egiten zuen Kayetenia tabernan.
A.O.: Lasa eta Zabalaren bahiketaren ondotik, anaiak noiz edo noiz komentatzen zuen kezkatuta zegoela. Lagunak ziren hirurak, baina aldi berean, lasai egoteko esaten zigun. Bi hilabete ziren Lasa eta Zabala desagertuta zeudela, eta haien kontuarekin buru-belarri geundela, gure anaiaren hilketa gertatu zen, bat-batean. Erraza izan zuten mertzenarioek: Ramon kuadrillarekin tabernan egon zen, eta bakarrik geratu zenean hiru lagun sartu eta tiroz hil zuten. Egunkariek esan zuten zazpi tiro jaso zituela, baina forentseak esan zigun 11 zituela, guztiak bularretik gora. Oso gogorra izan zen. Astelehena zen, eta urte eta erdiko alaba, senarra eta hirurok etxean geundela telefonoak jo zuen, berria emanez. Gurasoenera deitu nuen, eta esan zidaten haiek kalean esan zietela Ramon hil zutela. Inork ez zigun aurrez jakinarazi. Baionara joan ginen, zerekin topo egingo genuen jakin gabe. Ezin genuen sinetsi, eta ia gaur osoa eman genuen polizia etxean.
Biharamunean, esan ziguten gorpua segituan ekar genezakeela herrira, eta hurrengo egunean, berriz, bost egun itxaro beharko genituela. Mugara iritsi bitartean zeharkatuko genituen herri guztietan omenaldiak prestatzen hasi zen jendea, eta horretan ari zirela, gorpua berehala eramateko esan ziguten. Biharamunera arte itxarotea erabaki genuen familiak, omenaldiak antolatuta zeudelako. Horrela izan zen etorrera, baina mugara iristean, Poliziak gorpua bahitu egin zuen. Ehorztetxe bateko autoan zihoan gorpua, eta familia atzetik gindoazen. Bada, guardia zibilek bereganatu egin zuten autoa, eta ziztu bizian alde egin zuten. Gu, berriz, han geldiarazi gintuzten, eta halako batean utzi ziguten aurrera egiten. Horrela etorri ginen Azkoitira arte.
R.L.: Urte hartan a zer Gabonak izango ziren bi etxeetan. Zer mina egiten zuen Hator hator mutil etxera kantatzen entzuteak. Gure senideak urrian desagertu ziren, eta Gabon haietan inork ez genuen aitatu ere egin gertatutakoa. Uste dut urte batzuk pasatu zirela mahaian aipatu ere egin gabe. Ezin genuen. Isiltasunarekin gogoratzen naiz.
Arantxa, Ramonen hilketak Gabonetan bete- betean harrapatu zintuzten.
A.O.: Abenduaren 23an izan zen haren hileta, eta hurrengo egunean, Gabonak. Baina indarra handik eta hemendik atera egin behar zen, eta Eguberri bezperan kalera atera ginen opariak, zerbait, erostera.
Bataren hilketaren eta bestearen desagerpenaren ondotik, nola egin zenuten aurrera?
A.O.: Gure burua horretara behartuz, ez zegoen besterik. Izan ere, ez genuen laguntza psikologikorik ezta bestelakorik ere jaso.
R.L.: Xabier Letek esaten zuen bezala: Lana eginez goaz aurrera. Bada, horrelaxe joan ginen aurrera. Gerora, amak behin baino gehiagotan aitortu zuen lan asko eta lana egiteko ahalmena zituelako egin zuela aurrera. Lana eta isiltasuna. Ez genuen hitzetan adierazten gertatzen ari zena.
Zuek ere ez, Arantxa?
A.O.: Guk bai, asko hitz egiten zen etxean. Batez ere Ramonez hitz egiten genuen: "Orain hau egingo zukeen Ramonek, orain bestea...". Edozer gairekin lotzen genuen Ramon. Dena den, nire seme-alabek ez dute gauza bera esaten. Haien arabera, kontu hau isilik eduki izan dut beraiekin. Halakoetan, babestu ere nahi izaten ditugu... Gertatutakoa aurrez bizi izan dugunez eta badakigunez nolako gogorra izan den, barruan daramagun korapiloa ez duzu nahi ez zuretzat, ezta zure ondorengoentzat ere. Era berean, ez dut uste nahita egin dugun zerbait izan denik hori.
Lasarena eta Zabalarena argitu gabe zela, Oñederra zen GALek bere gain hartutako lehen hildakoa. Orduan zer zen erakunde paramilitar hartaz zenekitena?
Lasa: "Estatuaren aginduak izan baziren, agiriek egon behar dute. Baina ez dituzte desklasifikatzen"
A.O.: Guk ez genekien zer zen GAL. Hilketaren ondoren, zerbait sumatzen genuen, handik egun batzuetara beste bat hiltzen zutelako, eta gero beste bat... Guztiek bazuten nolabaiteko lotura, eta argi zegoen zerbait gertatzen ari zela. Aglomeratu hartan, ziurgabetasuna zen nagusi. Jendea estutzen hasi zen, baina herrian oso babes handia izan genuen.
2000. urtean Lasa eta Zabala auziaren epaiketa egin zen, eta Espainiako Auzitegiak bost lagun zigortu zituen: Angel Vaquero, Felipe Bayo eta Enrique Dorado guardia zibilak, Julen Elgorriaga Gipuzkoako gobernadore zibil ohia eta Enrique Rodriguez Galindo komandantea. 67 eta 71 urte arteko zigorrak jarri zizkieten, baina egun inor ez dago preso.
R.L.: Inportantea izan zen epaiketa arlo judizialean, baina adituek dioten moduan estatuak agindutakoa eta finantzatutakoa izan bazen, hor arduradunak daude. Gurean, bost lagun horiek zigortu zituzten, baina segituan kalera atera ziren. Orduan, horrenbesteko krimenak egin dituztenak segituan kalera ateratzen badituzte, hori nola eraman behar dugu? Niri behintzat, mesfidantza handi bat sortu dit agintearekiko, boterearekiko.
A.O.: Inpotentzia handia da. Ikusten dituzu zantzuak daudela, eta iritsi ere egin dira datuak edukitzera, baina hala ere, inoiz ez dira aurrera atera. Eta Lasa eta Zabalarena sonatua izan zen, baina...
R.L.: Hori da, gurea ezaguna izan zen, baina zenbat drama dagoen hor atzean! Uste dut familia guztiak, modu batera ez bada bestera, ukitzen dituela auzi honek, eta zenbat drama isil ari diren bizitzen, oraindik ez baita bukatu. Batzuk ezagunak dira, eta beti berberez hitz egiten bada ere, hori izebergaren punta besterik ez da.
Arantxa, zure anaiaren kasua Perurena, Gurmindo eta Olaskoagaren hilketekin batera sumario bakarrean joan zen, eta inputatuen artean zeuden Luis Roldan gobernuaren Nafarroako ordezkaria hilketaren garaian, Jose Antonio Saenz de Santamaria, Andres Cassinello, Galindo, Bayo, Enrique Dorado guardia zibilak eta CESIDeko Emilio Alonso, Juan Alberto Perote, Emilio Jambrina eta Pedro Gomez. Horietako zenbaiti inputazioa kendu zioten gero, eta 2003an artxibatu egin zuen auzia Espainiako Auzitegiak.
A.O.: Ez zuten inor zigortu. Ezerezean geratu zen guztia. Ziur naiz Lasa eta Zabalaren kasuan eta gurean pertsona berberak zeudela atzean, biak hilabete gutxiren buruan gertatu zirelako. Erakundeena ez bezala, eskerrak herriaren babesa izan genuen.
GALen egitura ez da inoiz azaleratu. Aginduak Espainiako Gobernuko goi kargudunek ematen zituztela frogatu da, baita estatuak finantzatu zuela ere. Baina inoiz ez da bukaeraraino iritsi.
R.L.: Gu senideen bila genbiltzan bitartean haiek Donostiako La Cumbre jauregian zituzten torturapean. Pentsa zer inpunitate eta segurtasun zuten halakoak egiteko. Uste dut ezin dudala benetan asimilatu zer gertatu zen, are gehiago, atzean arduradun politikoak zeudela jakinda. Izan ere, ezin dugu ahaztu demokrazia garaian gertatu zela hori.
Argirik ikusten al diozue auziari?
A.O.: Ez dut uste. Pentsa, frankismoaren biktimak oraindik horrela baldin badaude...
R.L.: Agiriak desklasifikatzeko eskatzen dute. Estatuaren aginduak izan baziren, agiriek egon behar dute. Baina ez dituzte desklasifikatzen, eta ondorioz, ezin da ikertu. Inoiz egin beharko dute, baina 200 urte pasatu eta gero egiten badute, belaunaldi guztia joan denean, ikerketa hotz bat besterik ez da izango.
Rosario, Eusko Jaurlaritzak biktima gisa aitortu du Zabala. Zuek ere txostena aurkeztu duzue biktima gisa aitortuak izan zaitezen, baina ez da onartu, epez kanpo aurkeztu delako. Zertan da egoera?
R.L.: Akats bat gertatu da, eta esan digute prozesua berbera izango dela gure kasuan ere. Ondo dago biktima bezala aitortzea, baina pentsa zenbat urte pasatu diren; 40 urte gure kasuan. Ura pasatu ondoren, errota egitea...
Azken urteetan, maiz aldarrikatzen diren kontzeptuak dira oroimena, justizia eta erreparazioa. Zauriak ixteko balio al dute?
A.O.: Akordatzeak nolabaiteko bultzada ematen dizu, baina aurrera begira zer egingo den ez dakit. Gizarteak nahi izanda ere, auzia noraino iris daitekeen zalantzak ditut nik. Dena den, garrantzitsua da memoria mantentzea, baina uste dut historia hutsean geratuko dela.
R.L.: Garrantzitsua da ez ahaztea, besteak beste, halako gauzak edozein momentutan errepika daitezkeelako. Ez dakit zer den zauriak ixtea, baina uste dut zauriekin bizitzen ikasten duzula. Orain behintzat gaiaz hitz egin dezaket, lehen ez bezala.
Behin baino gehiagotan diozue erakundeek ahaztuta zaituztetela, gizarteak ez bezala.
A.O.: 40 urte pasatu dira, eta urtero, herrian anaiarekin gogoratzen dira, xake txapelketarekin, lore eskaintzarekin... Antolatzen dabiltzan pertsonetako askok ez zuten ezagutu ere egin Ramon, baina familian edo lagun artean entzun dutelako, herrian bizirik dagoen historia da. Hainbat herritar saiatu dira hura ez ahazten, eta hori benetan eskertzekoa da. Herriak babestu gaitu, sentsibilitate desberdinetako pertsonek, baina beti maila pertsonalean; erakundeek ez.
R.L.: Erakundeengandik jaso dugun tratua ez bezala, aitortza bezala jaso dugu gizartearen babesa. Oraintsu bahiketaren 40. urteurrenaren harira zuhaitz bat landatu dute Alacanten, gorpuak azaldu ziren lekuan, eta Tolosan ere ekitaldiak izan dira. Horrez gain, hor daude Arkaitz Canoren Twist eleberria, Iñigo Aranbarri, Jose Luis Otamendi eta Euskal Herriko hainbat artistak 30. urteurrenean Tolosan eskaini zuten Kareak erre ez zuena ikuskizuna, Lasa ta Zabala pelikula, gogorra izanagatik zer gertatu zen imajinatzeko aukera ematen duena... Iñigo Iruinen eta Paco Etxeberriaren lanak ere guztiz eskertzekoak dira.