Poesiaren eta prosaren bidez literaturan iltzatuta, hizkuntza eta iragana jasotzea zein zabaltzea langai izan ditu maiz Iñigo Aranbarri idazleak (Azkoitia, 1963). Labealdi berekoak dira Juan Luis Zabala edota Pako Aristi idazleak, eta haren sormenean sustraiturik daude bailarako gertakariak zein bere belaunaldiaren eta aurrekoen memoria. Ez da kasualitatea.
Azken urteetan ez zara Azkoitian bizi, baina Kale Nagusian dagoen betiko saltoki bateko semea zara. Nola oroitzen dituzu haurtzaroko eta gaztaroko kaleak, herria?
Haurtzaroa zein gaztaroa oso garrantzitsuak dira, batez ere identitatea sendotzerakoan, eta edozein lekutan bizi zaitezkeela ohartzen zaren unea iristen da gero. Baina garrantzitsua da oinarria eta bueltatzeko leku bat edukitzea. Hori ezinbestekoa da.
Niretzat oso garrantzitsua izan zen Azpeitiko institutua. Aurrez, Floreaga ikastetxean ikasi genuen, gazteleraz. Euskaraz hitz egitea ere gaizki ikusita zegoen garai hartan; zigortu ere egiten gintuzten. Hango ikasketak amaituta, Azpeitiko institutura joan nintzen, eta urte hartan euskara hautazko ikasgaia jarri zuten. Zortea izan genuen, Iñaki Azkune azpeitiarra izan genuelako irakasle. Gramatika oso gutxi lantzen genuen, eta irakasleak etxean zuen liburutegia eramaten zuen eskolara. Mahai gainean uzten zituen liburuak, eta "hartu nahi duzuena" esaten zigun. Irakurtzen igarotzen genuen ordua. Deskubrimendu bat izan zen guretzat. Izan ere, euskaldunak ginen, baina analfabetoak; neurri batean, literaturaren bidez alfabetatu ginen. Buruan eta ahoan genuen herriko euskara moldatu, eta batura eramaten ikasi genuen. Aldi berean, euskal literatura ezagutu genuen.
Literaturan ontzen hasteko akuilua izan al zen hura?
Bai, dudarik gabe. Garrantzitsua da adin bat duzunean erreferenteak edukitzea. Guk, garai hartan, 14 eta 16 urte artean izango genituen, eta luxua izan zen Iñaki Azkunerekin topo egitea. Hari esker, ikasgela hartatik Juan Luis Zabala, Pako Aristi... idazleak atera ginen, eta beste hainbat ere ibili izan ziren gerora literaturan eta antzerkian.
Ikasleok, berez, bagenuen idazteko gogoa, baina ez bagenu Iñakirekin topo egin, ez dakit zenbateraino izango ginatekeen idazle. Haren bidez hasi ginen idazten, argitaletxeak ezagutzen eta haiekin harremanetan jartzen, lanak bidaltzen...
Poesiarekin ekin zenien argitalpenei. 1986an kaleratu zenuen aurreneko liburua: Jonas Poisson. Hura izan al zen ondoren landuko zenuen literatura motaren zutoina?
Oso esperimentala izan zen liburu hura, eta uste dut garai hartan hala bizi genuela literatura bera; desberdin ikusten zen. Ez genion erreparatzen liburuaren salmentari, eta ez genuen kontuan hartzen jendeari gustatuko al zitzaion eta hark ulertuko al zuen. Barrenetik ateratzen zitzaiguna kontatzen genuen. Esperimentaziorako eta gauza ausartagoak egiteko joera handiagoa zegoen.
Ausardia galdu al du literaturak?
"Iruditzen zait gaur egun literatura kontserbadoreagoa egiten dela"
Iruditzen zait literatura kontserbadoreagoa egiten dela. Izan behar du denek ulertzeko modukoa, eta irakurleari ezin zaio denbora eta espazioa aldatzeko lanik eman. Baina halako gauzak beti egin izan dira literaturan, eta gu gazteak ginenean ere halako abangoardista asko zegoen. Beste garai batzuk ziren, eta literatura ausartagoa egiten zen.
Ordura arteko literaturaren aldean, zure belaunaldia berritzailea izan al zen?
Sarrionandiak, Atxagak, Izagirrek... egiten zutena eta Ustela sailean argitaratzen zena asko irakurtzen genuen, eta ohartzen ginen hori guztia egundoko ausardia zela. Neurri batean, literaturaren autonomian sinesten genuen. Literaturak izan behar du genero autonomo bat, eta horren ondorengoak gara gu. Gero, bakoitza bere estilora joaten da moldatzen, eta norberak hartu beharko dio neurria, esaterako, testua erradikalegia al den edo ez erabakitzeari.
Non kokatzen duzu zure literatura?
Batzuetan oso muturrean ibili naizela uste dut. Denborarekin pixka bat zorroztu dut, baina gustatzen zait neure bidea segitzea, eta ez horrenbeste jendeak ulertuko duen erara idaztea. Idazleak badu bere testuarekin konpromiso eta borroka bat: bere estiloari zer neurritaraino eutsi eta utzi behar dion batetik, eta bere buruarekin zer neurritaraino izan behar duen zintzoa, bestetik. Idazleok kinka horretan gabiltza beti. Liburu bakoitzarekin sortzen den borroka da hori, eta erabakiak momentuan hartzen dira.
Zure liburuetan, askotan egin duzu denboran atzera: Emon biar yako, Gerraurreko literatur kritika, Gure mendea... Zer leku du iraganak zure narratiban?
Iraganak baino, memoriak. Beharbada, lotuegi dago horretara, eta izan beharko nuke ausartagoa eta etorkizunera begiratu, baina uste dut bizi izan dugun garaiagatik edo, memoriak pisu handia duela; ez soilik norberaren esperientziak, aurrekoarenak ere bai. Esparru horretan gustura sentitzen naiz eta sentitu izan naiz. Bada, neurri batean, kontrola dezakedan mundu bat.
Bailarako istorioak ere jaso dituzu hainbatetan.
Pribilegio handia dugu bailara honetan, Azkoitia eta Azpeitia inguruan. Pribilegioa dugu, ez soilik gaur egunera arte hizkuntza oso ondo mantendu delako eta euskara batura ekarpena egiteko moduko lexiko eta esamoldeak ditugulako. Hortik harago, euskal literaturari dagokionez, gertaera historikoen erdi-erdian egon gara kasu askotan. Aprobetxatzeko mundu bat ikusi dut hor.
Zure belaunaldikoek bizi izan zenuten bailarako giroa jaso zenuen, esaterako, Munduko tokirik ederrena liburuan. Zein zen inguru horri lotuta garai hartaz egin zenuen argazkia, eta handik zer eraman zenuen eleberrira?
"Gertaera historikoen erdian egon gara maiz. Aprobetxatzeko mundu bat ikusi dut"
Azken batean, Munduko tokirik ederrena izenburua ironikoa da. Senide batek esaten zuen pena zuela hiltzeko, baina ez bera hiltzeagatik, baizik eta herria uzteagatik. Eta askori entzuten zaio: "Hemen baino hobeto, non?". Baina beste lekuetan bizi direnek ere gauza bera esango dute. Bada, hemen baino hobeto, leku askotan bizi daiteke. Begira hasiz gero, miseria asko dago hemen ere. Orduan, liburuan nahi nuen halako atzera begira bat egin, gure belaunaldiarentzat eta aurrekoarentzat zer izan zen hemen bizitzea azaltzea. Horrela sortu ziren liburuko hamar istorioak, asko anekdota pertsonaletik edo etxean bizi izandakotik. Anekdotatik abiatu, fikziora salto egin, eta estiloarekin asmatuz gero, ohartu nintzen bazegoela kontatzeko moduko mundu bat. Uste dut asmatu nuela. Oso-oso pozik nago lanarekin.
Apirila eleberria ere herrian kokatu zenuen.
Oraintxe hamar bat urte idatzi nuen. Orduan, honakoa zen giroa: egundoko psikosia zegoen ekonomian, Europa hegoaldeko herrialdeetan zor publikoa zela eta. Greziatik zetozen albisteak ikaragarriak ziren: jubilatuak suizidatzen, manifestazioak egunero Sintagma plazan, jendea dena galtzen ari zen. Grezieraz ere ikasi genuen: "Oxi!". Hau da: "Ez! Ez gara makurtuko Munduko Diru Funtsak eta Europako Banku Zentralak ezarritako neurri itogarrien aurrean". Hor bazen giza drama bat, literaturara ekartzea merezi zuena. Noski, ez zen gertatzen zen lehen aldia. Egoera ekonomikoki nahasietan, beti gertatzen da gauza bera. Behekoak beherago doazen neurrian doaz gorago lehendik goian daudenak. Susmopetik kanpo dagoen Intermon Oxfam bezalako GKEak salatzen ari direna. Hala gertatu zen inguru hauetan ez ezik Europa guztian XVIII. mendearen bigarren erdialdean ere. Eta hala lotu nituen bi istorioak: gaur egungo langile batena eta Azkoitiko 1766ko matxinada.
Eta, ondoren, Txanton Garrote agertokitik jaitsi zen eguna saiakera argitaratu zenuen.
Banuen material bat, inoiz argitaratu gabea: Azkoiti-Azpeitiko matxinadako epaiketako aktak, Gipuzkoako Artxibo Probintzialean esku artean izan nituenak. Merezi zuen ezagutaraztea. Hasieran, blog batean joan nintzen argitaratzen. Gero, liburu gisa forma eman nien. Matxinadako egunetan gertatukoa bere testuinguruan kokatu nahi nuen: botere harremanak eta klasismoa, berriz ere. Normala da, bakoitzak bere interesak ditu. Jendea gose zen, eta errepresioan matxinadako buruentzat heriotza zigorra eskatzen zuten handiki berak bihurtu ditugu orduko kulturaren erreferente. Ematen du zer pentsatua.
Saiakeran, hizkuntza bera ere izan duzu langai. Esaterako, 2004-2006 urteetan, Berria egunkarian idatzitako artikuluen antologia sortu zenuen: Hizlandia. Kazetaritzaren herrenak seinalatu zenituen. Nola ikusten duzu tokiko kazetaritza?
Orokorrean, lehengo bidetik goazela iruditzen zait. Alde batetik, herri aldizkariek ekarpen handia egin dute, lortu dutelako euskaraz irakurtzera ohitu gabe zeudenak horretara ohitzea. Ordea, herri aldizkarietan txokokeriarako joera dago, eta hori ez zait batere gustatzen. Esaterako, ez dago esan beharrik norbait idazle azkoitiarra dela. Iruditzen zait batzuetan gure saltsan egostea gustatzen zaigula. Garrantzitsua al da idazlea nongoa den jartzea? Aurreko garaiaz hitz egiten egon gara, eta orduan bazegoen asmoa euskalduna izateko, bakoitza zen lekukoa izanda. Baina sentipena daukat, azken urteetan txokokeriarako gorespena nagusitzen ari dela, erabilera fonetikoaren eraginez nahiz toki desegokietan. Albokoa ez ikusi, eta gure txokoan egosten garela iruditzen zait, eta hor badago zer konpondua.
Hizlandian zorrotza zinen hizkuntzarekiko. Kutsatuta al dago euskara?
Kutsatu, hizkuntza guztiak kutsatzen dira, "zikindu" egiten dira erabiltzen diren neurrian, eta hala behar du. Baina geuretik aberastu beharrean erdararen kalkoz sortutako euskara badarabilgu, erdaraz ari bagara euskaraz ari garelakoan... Gaur egun, gaztelera jakin behar da euskara ulertzeko. Adibide mordoa dago: "Bortxaketa bat eman da jaietan". Eman da ez duzu ulertzen gazteleraz ez badakizu.
Zure lanen berezitasunetako bat da hizkuntza oso jasoa dutela.
Sinple esanda, noranahiko hizkuntza bat nahi dut lanerako, aberastua hala komeni bada, baina komunikatiboa bezain ederra izan nahi duena. Dena den, literaturan hizkuntzarena atal bat da, baina ez bakarra. Hor dago estiloa ere, alegia, hizkuntza nola darabilgun kontatu nahi duguna kontatzeko. Lehengaia eta sukaldaritza bezala.
Saiatzen al zara bailarako edo herriko hitzek zure literaturan lekua izan dezaten?
Bai, baina ez nire bailarakoak edo herrikoak direlako, esan nahi dudan hori esateko balio didatelako baizik. Nik behar dut idazten dudan hori neure barruan entzun, erritmoa izan dezan, sinesgarri gerta dakidan, neure egiteko. Eta hitzak behar ditut gauzak zehatz eta eder esateko, lokuzioak behar ditut adierazkortasuna lortzeko, eta ezin uka, zorte handia dugu hizkera bizi batekin hazi izan garelako. Baina geure burua engainatuko genuke bakarrak garela uste badugu. Nik behintzat behar ditut beste euskarak ere, neurea adina.
Idazlea ez ezik, euskara irakaslea zara Donostiako Hizkuntza Eskolan. Zein da euskara irakasle batek garai hauetan duen erronkarik nagusiena?
Ahal den neurrian, tituluaren obsesiotik urrundu eta ikasleak euskararen mundura ekartzea: irakur dezatela euskaraz, ikus dezatela zinema, entzun dezatela musika, amorra daitezela euskaraz, poz daitezela… atera daitezela euren eremutik eta aurki dezatela kanpoan dagoen hori. Ikus dezatela komunitate bizi eta moderno bat garela. Ez da erraza. Nola piztuko diet Santutxuko zinemagile batenganako jakin-mina, munduko tokirik ederrenean bizi direla sinestarazi badiegu? Nola, probintzialismoak itotzen bagaitu? Nola deskubrituko dute Iparraldea mugaz bestaldeari Frantzia deitzen bazaio egunero gehien saltzen den egunkarian?
Zutabegilea ere bazara Berria egunkarian. Gaitegi aldetik idatzi politikoak egiten dituzu, eta posizionatu ere egiten zara.
Politikoa baldin bada gogoeta egitea jendarte moduan nola bizi garen, gure zimurretan erreparatzea, bai, zutabe politikoak dira. Baina politikotzat ulertzen bada alderdi baten edo bestearen alde jartzea, ez dira batere politikoak. Ez zait batere interesatzen ikuspegi hori. Aukera handiegia da igandero eskaintzen didatena alferrik galtzeko.
Hautu hori bat al dator zure literaturarekin?
Erabat. Eta esango nuke asteroko zutabeek lagundu ere egiten didatela estilo bat mamitzen. Entrenamendu ona da.
Zer osasun du euskarazko literaturak?
Beste mediku bat beharko genuke diagnosi hobea egin diezagun, baina irakurle moduan ez dut kexatzeko arrazoirik. Liburu eder asko ateratzen da urtean, izan jatorrizkoak edo itzulpenak. Idazle interesgarri berri asko dago, emakumeen presentzia nabarmen areagotu da, eta, horrekin batera, gure bizitzari buruzko begirada. Literatura sisteman badago zer hobetua, hala ere. Baina denbora dezente beharko nuke buruan dabilkidana azaltzeko.
Atzera begiratuta, zer bide egin du literaturak?
"Uste dut badudala zer kontatua, baina ez dut hasteko beste indarrik batzen"
Asko aldatu da, ezinbestean. Onerako, dudarik gabe, ahotsei dagokienez. Erregistro estandar bat dugu, hori eginda dago. Ni hasi nintzenean, euskalduna izan arren, ulertzen ez nituen hamaika hitz azpimarratzen nuen liburuetan, zorionez, gaur egun erabat egunerokoak direnak. Itzulpenetan ere ikaragarri egin da aurrera, bai autoreetan eta bai kalitatean. Prosan, beldur naiz, hala ere, ez ote garen narrazio lauago eta linealago batera ohitu. Jarrera abangoardista batzuen falta dut. Bidean, literatura aldizkariak galdu ditugu. Eta liburu denda txiki asko. Zoritxarrez, banaketa munstroak nagusitu dira.
Zer du Iñigo Aranbarrik hastapeneko idazle hartatik?
Zer ez duen esango dizut: orduko haren kemena, orduko beharrik ere sentitzen ez dudalako, seguru asko.
Zer esango zenioke idazle hasiberri bati?
Lehen esan bezala, gure garaian inork ez zuen komertziala izan nahi. Komertziala izatea benetako literaturaren beste muturrean zegoen. Antagonikoak ziren, erabat. Esan nahi dut norberak literaturarekin zuen harremana lehenesten zela, esan nahi zena esan behar zen, beste ezeri begiratu gabe. Beraz, bila dezala bere ahotsa. Nolanahi ere, errazena esatea da.
Ba al darabilzu liburu baterako beste istoriorik buruan?
Uste dut badudala zer kontatua. Baina ez dut hasteko beste indarrik batzen. Eta, egia esan, presa handiegirik ere ez. Horretan ere igartzen dut aldea.
Noiz hasten zara buruan daukazuna idazten? Burutik liburua eramateko falta den zera hori, etorri ala ekarri egiten da?
Etorri, egunero datozkizu ideiak, asmoak, istorioak burura. Ni ez naiz idazten hasten lehenago buruan idatzi arte. Hortxe doakit denbora, zer forma ematen pentsatzen, zer ahots izango den, kamera non jarri behar dudan...
Bestalde, irakurle taldeetako dinamizatzailea zara. Azkoitian, zer-nolako taldea duzue sortuta?
Hamalaugarren urtea dut Donostiakoarekin. Bigarrena Azkoitikoarekin, eta ezin adieraz dezaket zer poz izaten dudan denok elkartzeko. Liburu batekin sartu eta beste batekin irteten gara, norberaren irakurketa aberastuta. Norberak erreparatu gabeko gauzez hitz egingo dizu aldamenekoak. Talde dinamikoa dugu Azkoitian, parte hartze handia izaten da. 30 bat lagun gara, nahiz eta denok ez elkartu beti. Emakumeak dira gehienak, eta beste herri batzuen aldean, batez besteko gaztea du.
Idazleentzat errealitatearekin topo egiteko lekuak izaten al dira irakurle taldeak?
Sarritan norberaren errealitatea ez dela errealitate bakarra konturatzeko balio dutela esango nuke.
Zer asmo duzue sasoi berrirako?
Oraintxe hasi gara, Coetzee hegoafrikarraren Lotsaizuna nobelarekin. Azarorako Arrate Egañaren ipuinak ditugu; Itzalen distira, egilea bera etorriko da. Eta urtarrilerako, Landa aldeko neskak, Edna O’Brien-ena, taldearen motoreetako bat den Gema Lopez Las Herasek zoragarriki euskaratua.